İnsan yeryüzünde var olduğundan beri dünyayı keşfetmeye uğraşırken bir yandan da uzun ve sağlıklı ömrün yolunu tuttu, kendisine yönelik rastgele bir sorun olduğunda şifanın peşine düştü. Hastalıkların kaynağını bilemeyen beşerler, hastalığa doğaüstü bir neden atfederek bu külfetlerden kurtulmak için ‘şifacı’ yani bir ‘aracı’ üzerinden çeşit çeşit deva arayışına girişti. ‘Şifacılık‘ da halk tıbbındaki tahlil arama yollarından biri oldu. İcra edilen bu geleneğin kökü ‘şifa’ ise TDK’deki manasına baktığımızda “bedensel yahut ruhsal bir hastalığın son bulması, hastalıktan kurtulma, onma” manasını taşıyan bir sözcük olarak karşımıza çıkıyor. Aslına bakarsak tek bir söz karşılığı, güzelleşme. Dünya tarihinin en son pandemisi COVID-19 salgınında da deneyim ettik ki yana yakıla ‘halk tıbbı’ dahil her yola başvurduğumuz şifa bulma refleksi aslında bugün de arayış içinde olduğumuz bir davranış pratiği. Pekala, güzelleştiren kimlerdir diye sorarsak belli bir bahiste uzmanlaşan ve kutsallaştırılan, bazen kurtarıcı, bitki uzmanı, ebe bazen de büyücü, bilge ve doktor olarak anılan ‘şifa veren’in müsaadeden yola düşmek gerekmez mi? Gelin o vakit birlikte biraz geçmişi kurcalayalım.
ŞİFA’NIN BÜYÜSÜ
Büyü, şifacılığın temel dinamiği olarak halk tıbbı alanında sık başvurulan sistemlerdendir. Hem yaygın bir uğraş hem de baskın bir toplumsal fenomen olan ‘büyü’, beşere ve tabiata dair olayları maddi dünya dışında gizemli dış güçler de kullanarak manipüle ettiği var sayılan kimselerin etkin olduğu ritüel hareketlerdir. Beşerler için din ve tıp ile dirsek teması içinde sıkça başvurulan bir usul olarak da insanların meşakkat yaşadıkları kriz anında kendilerini sakinleştirmek, bir şeyi telafi etmek yahut emsal hedefler için doğaüstü güçleri kullandıkları ‘iyilik’ ve ‘kötülük’ hedefi içeren hareket ve süreçlerden ibarettir. ‘İyi’ ve ‘kötü’ çabasında ne değerine olursa olsun insan ömrünü sürdürürken büyü, vakit içinde bir kamu hizmeti niteliği de kazanır. Olağan hal bu türlü olunca çabucak hemen her toplum içinde bilimsel niyet şimdi yokken ‘ak büyü (tedavi edici-olumlu)’ ve ‘kara büyü (kötüleştirici-olumsuz)’ olarak ikiye ayrılmış, maksadına yönelik uygulama alanı bulmuştur. Biraz daha ayrıntıya girersek Sedat Veyis Örnek’in Etnoloji Sözlüğüne nazaran hastalık, kaza, yaralanma ve vefat gibisi şahsî felaketler ya da sel, sarsıntı, kuraklık üzere doğal afetleri önlemeyi amaçlayan ‘ak büyü’, uygulama tarafıyla şahısların uygunluğuna yönelen, teknik açıdan ‘taklit’ ve ‘temas’ unsuruna dayanan büyüdür. Din ve kutsal nesnelerden dayanak alan ak büyü, din insanları ile süreci uygularken dua ve kurban ritüelini de işin içine katar. İlkesel bakımdan ak büyüye benzeyen ‘kara büyü’ ise hayat, sıhhat, mal mülk bakımından dini nesnelerden olumsuz istikamette faydalanarak rastgele birine ziyan verme gayretini taşır. Bu yüzden ak büyü ne kadar kabul görüp icra edilse de kara büyü bir o kadar büyük cezalar öngörülerek sıkça yasaklanır. Münasebetiyle kamusal hizmet veren şifacılık; arkeolojik, filolojik, epigrafik, etnografik, tıbbi ve edebi kaynaklar açısından, kimi vakit büyüsel ve dinî özelliklerinden dolayı bir ‘büyü’ kimi vakit da ritüelistik içeriğinden ötürü bir ‘iyileştirme sanatı”’dır.
Gelenek, dini ögeler ve kendisine yüklenen kutsallıkla, din düzeneğinin yasakladığı öğretileri de bünyesinde tutan paradoksal bir aksiyonlar bütünüdür. Teknik ve sistematik bilgi birikimlerinden öte manevi argümanlara sırtını yaslayan bir uygulama olduğunu gördüğümüz pratik, bu argümanların yanında, ahengi hedef edinen düzgünleşme içinde ‘beden, zihin/akıl, ruh’ üçlemesinden oluşan insanı, tek bir bütün olarak gören bir yaklaşımdır. Tabiatın bir modülü olan bu üçlü öge ise, şifacının uygulamaları sayesinde etkileşim yaratan bir frekansa sahiptir. Duyusal ve ruhsal olgunluk için katalizör olan hastalık tedavisinde şifacı; rehberlik etmeyi, eşlik etmeyi, yardım etmeyi, öğretmeyi ve ilgilenmeyi seven, itimat, sevgi, umut ile hürmet içinde ruh ve vücut bütünlüğünü arayan kişidir. Çağlar uzunluğu devamlılığı sağlanan bir halk tıbbı pratiği olarak şifacılığın, ‘iyileştirme’ yahut ‘sağaltma’ pratiği olarak gelecek jenerasyonlara usta-çırak ilgisi sayesinde kurulan bağ üzerinden öğretildiği de anlaşılmakla bir arada halk tıbbı; tecrübe birikimi, inanç sistemi ve tabiattan feyz alır. Hastalığın doğaüstü güçlerden kaynaklanabileceğini ve hastalığın tedavisinin de tıpkı formda doğaüstü güçler üzerinden yapılabileceğini kabul ederek ruh ve vücut bütünlüğü içindeki bir güzelleştirme sürecini benimser. Böylece pratikler, yüzyıllar boyunca değişim yaşayarak pek çok kültürde aktarılagelmiştir. O denli ki çağdaş tıbba bir temel hazırlayabilecek kapasiteye ulaşarak günümüze kadar da varlığını koruyabilmiştir. Lakin her ne kadar bugüne varabilmiş olsa da bu vakte dek şifayı veren kimseleri düşününce tarih kimlerden yana taraf aldı, anmadan geçmeyelim: Michel Foucault’nun kitabı Deliliğin Tarihi tam da şöyle başlar: “Toplumları kapsadıkları, benimsedikleri ile dışladıklarının zıtlığı içinde okumak mümkündür. Yani evet dedikleri kadar, hayır dediklerinin de doğrultusunda.” Bu cümleyi uyarlarsak şayet, asırlarca statüko karşısında tehdit olarak görülen tabiri caizse hayır denilen kimseler olarak şifacı bayanların bu bağlam içinde nasıl varlık gösterdiklerini, tarihî süreçte öne çıkan örneklere büyüteç tutarak anlamaya çalışalım.
TARİHSEL GERÇEĞİN TA KENDİSİ: ŞİFACI KADIN
Hastalık ne kadar eski ise şifacılık da bir o kadar kadim bir uğraş… Bu geleneği icra edenler olarak şifacı bayanlar da artık inkar edilmesi imkansız tarihî bir gerçeklik. Bayanın ismi kuytu köşelere atılarak yüzyıllar uzunluğu mecburi bir durum olmadığı sürece birçok kaynağa nakşedilmedi, ihmal edildi, görmezden gelindi. Geçmiş vakit içinde var olan cinsler ortasındaki eşitsizlikten beslenen hegemonik yaklaşım, bugün nerede olursak olalım farklı biçimlere bürünerek yolumuza taş koyma niyetindeyse o gün de birebir zihniyet zuhur etmekteydi. Şifacılık marifeti nasıl ki bayanın şifalı ellerinde can bulabilmiş bir pratik olsa da elbet ki yazılı kaynaklar çerçevesinde satır ortalarına itilerek erkek hükümran baskıya maruz kaldı. Bu tespit için çok düşünmeden artık bile geçmiş bugündür diyerek gün çok birebir şahit olduğumuz ve katiyetle sıkça duyduğumuz bayana yönelik pek çok şiddet tipinden bile çıkarım yapabilmek mümkün. Bu yüzden hayatın her alanındaki bayana dair eksikliği göz önüne alarak gölge içindeki bir alanı güneşe çevirmek için kendi adıma bir şifa’nın yolcusu olmak istedim.
Tarih boyunca ise şifacılık dediğimizde ebelerden doktor bayana, cadılardan tanrıçalara kadar ömür ve sıhhatin sembolü olan pek çok özellik bayana referans vermiş, bu güzelleştirme geleneği içinde bayan faal rol oynamıştır. Aksi olsaydı şayet, Sümerler’in aşk tanrıçası İnanna’dan, Antik Mısır şifa tanrıçası Serket’ten, Eski Yunan’daki doğum tanrıçası Eileithyia’dan, Antik Roma şifa tanrıçası Salus’tan, Hitit’teki şifacı tanrıça Kamrušepa üzere pek çok tarihî karakterden nasıl haberimiz olabilirdi ki?
VE GEÇEN VAKİT…
Prehistorik insanın mağara duvarlarına çizdiği tasvirler ile başladığı düşünülen büyü, tarih öncesi çağlara ait erişebildiğimiz kaynaklara nazaran insan varoluşunu güçleştiren şartları aşmaya dönük pratikler bütününü temsil eder. Lascaux Mağarası (Fransa), Altamira Mağarası (İspanya) ve Karain Mağarası’ndaki (Türkiye) örnekleri üzerinden yorumlanabilen şifacılığı, insanlığın birinci arayışlarından kabul etmek olasılıklar dahilindedir. Mağara duvarlarındaki dans eden yahut avlanan beşerler, insan ve hayvan karışımı figürler, el görselleri, at, geyik, orman ve göl üzere betimsel ögelerin varlığı; bu tasvirlerin bir büyü, sanat yapıtı, bağlantı yahut öbür bir maksat için yapılan farklı bir pratik yorumunu taşıyabilir. Lakin tekrar de bu görsellerin ne olduğuna dair sağlanan uzlaşı, daha güzel bir av pratiği sergilemek için avcıları kutsayan bir ‘av büyüsü’ olduğu fikrinde kesişiyor. Zira üst üste yapılabilen bu betimlerin seyir ve beğeni hedefli yapılmadığı, korunması için özel bir gayret olmadığı münasebetine dayanarak resmedildikten sonra fonksiyonunu tamamladığı fikrini akla getiriyor. Bu yüzden bu görsellerin büyü olma argümanı elbet daha baskın görünüyor.
Tarih öncesi çağların yazıdan yoksunluğu, onu lakin arkeolojik bilgiler ve etnografik kaynaklar ile yorumlanabilir kılıyor. Bu istikametten yazının ortaya çıkışı muğlak pek çok hususa açıklık getiriyor olsa da ironik bir formda şifacı bayanlar için tarihî süreç çok da şeffaf yürümemiş gözüküyor. Tekrar de bu alanda bayanın var oluşunun simgesi olan birtakım örnekler yok değil.
Mezopotamya’da MÖ 3’üncü bin yıl sonunda görülmeye başlanan tıbbi kaynaklar, bu devir içinde şifacılık ve münasebetiyle halk tıbbına dair bize ipucu sunuyor. Bilhassa reçeteler sayesinde halk tıbbına dair türlü bilgiler edinebiliyoruz. O denli ki hastalığa yönelik uzmanlıklar, teşhisi yapılabilen rahatsızlıklar, tedavi formülleri, ilaç hazırlanırken kullanılan gereç bilgisi, ilaç üretim yolları ve cerrahi uygulamalar hakkında bilgilere erişilebilmekte ve bu sayede tıp ile din alakasını de anlayabilmekteyiz. Ayrıyeten memleketler arası yazışmalara benzeri farklı birçok örneğin yanı sıra Assurbanipal Kütüphanesi’nde bulunan çivi yazılı evraklara nazaran tıbbi bilgiye mensup şifacı kimliğine sahip kimselerin varlığından da haberdarız. Örneğin, Şifa Tanrıçası Gula… Burun, göz ve kulak üzere organların kanaması, sarılık, sindirim sistemi rahatsızlıkları ve beden ağrıları yaratmaya gücü yeten Tanrıça Gula aksi bir formda köpek ısırıklarını, sindirim sistemi rahatsızlıklarını, iskelet ve kas sistemi bozukluklarını güzelleştirip beden sıvılarını da dengelemeye muktedir bir mitolojik figür.
ANTİK MISIR’DA HASTALARI DÜZGÜNLEŞTİRMEK İÇİN BÜYÜSEL USULLERDEN DE TAKVİYE ALDILAR
Antik Mısır’a baktığımızda şifacılık, Mısır’ın bir gizem ve sihir ülkesi olarak görülmesini sağlayacak kadar aktif, bir büyü kitabı yazılmasına imkan verecek kadar da ağır. Büyü temelinde yapılanan fikir sistemine işaret eden muska, tılsım ve ilgili bilgileri içeren papirüsler üzere arkeolojik buluntular, MÖ 4’üncü bin yılın başlarından itibaren görülmeye başlar. MÖ 3’üncü binyılın sonlarından MS 5’inci yüzyıla kadar ise büyüsel içerikli yazılı dokümanlar görülmeye devam eder. MS 7-8’inci yüzyıla tarihlenen Kıpti lisanında yazılmış aşk, iş üzere toplumsal yaşama dair bahislerde başarılı olma sırrının açıklandığı reçete ve büyüleri içeren büyü kitabı içinde, hastalıkları tedavi etme hedefli yazılan reçeteler ve büyülere de rastlamaktayız. Doktorların, bahsedildiği üzere Antik Mısır’da hastaları düzgünleştirmek için icra ettikleri tedavi sürecinin yanı sıra büyüsel usullerden de dayanak aldıkları anlaşılıyor. Bu tedavi içinde hastanın tanrısal gücün yardımını sağlamak ismine onun mitolojik bir sembolle bütünleştirilerek güzelleştirilmesi de kelam konusu. Bu yüzden kelam ettiğimiz devir için büyü pratiğinde hâkim rol oynayan bir bedenin çürümesini önleyebilecek yahut bir çocuğu yine canlandırabilecek büyüsel güce sahip olduğu düşünülen Horus’un annesi tanrıça İsis’i örnek vermek isterim. Bilge tanrıça İsis; kurnaz, kurtarıcı, azimli ve çalışkanlığı sonucu pek çok mite husus olmuş, gerisinde stel ve heykellere ismini bırakarak tarihe damga vurmuştur. Örneğin, ateşi yükselen hasta bir ilah mitolojik karakter olarak İsis’in oğlu Horus’la ilişkilendirilir. Bu mite göz attığımızda mitolojik kahramanların tanrısal gücün yanında tercih edilen bir tedavi seçeneği olduğunu anlayabiliyoruz. Mitte çölde ateş içinde kavrulan hastanın yanına gelen tanrıça İsis, hastanın yanına gelerek su olup olmadığını sual eder, hasta ise tanrıçaya suyun olmadığını söz eder.
Oysa İsis, suyun kendisinin ağzında olduğunu söyleyerek Nil Nehri’nin sularının da uylukları ortasında olduğunu belirtir ve bu konuşma akabinde insan sütü, sakız ve kedi tüyü üzerine okunan büyü, hastaya tatbik edilerek güzelleşmesi temenni edilir.
Eski Yunan ve Roma’da da varlığından haberdar olabildiğimiz büyü, ikili cinsiyet bağlamında hem bayan hem erkeğin icra ettiği bir uğraş olarak karşımıza çıkıyor. Büyü konusundaki bu periyoda mahsus somut bilgiler ise daha çok bu işi icra eden bayan şifacıların erkeklere nazaran direkt işi icra eden kimse değil erkeklerin yanında yardımcı bir rol aldığına işaret ediyor. Ancak tekrar de önyargıya maruz kalsa da şifacı bayanlar hakkında yazılıp çizilen ‘Hippocratic Corpus’ ve ‘Naturalis Historia’ üzere birtakım kaynaklar bizlere bu periyotta de şifacı bayanların varlığını hissettiriyor. Bu süreç, vakit zaman övgüye paha görülse de çoğunlukla şifacı bayanlar için onların halk tıbbı konusunda ehil olduklarını göz arkası eden, görece bayanı geri planda bırakmak isteyen ve onu yardımcı figür olarak gören ataerkiye karşı meçhul bir imaj çizdiği bir vakit dilimi… Ancak artık geçmişten gelen bu belirsizliğin aşılarak önyargıların silinmek zorunda olduğunu en azından birkaç örnek üzerinden dahi argüman edebiliriz. Bilhassa edebi kaynaklar ortasında satır ortalarının izini sürdüğümüzde doktor Metrodora üzere şifacı bayanların kendi yazdıkları yapıtların varlığına şahit olabiliyoruz. Her ne kadar bu devrin şifacı bayanları toplumsal cinsiyet eşitsizliğinden hissesini almış olsa da ikili cinsiyet hiyerarşisinde erkek şifacıların yazdığı kaynakların içeriğine bilgelikleriyle ister istemez dahil oldular. Üstelik şifacı bayanların jinekolojik tedavi sistemleri üzere yalnızca rastgele bir cinsiyete mahsus bir hastalığın değil dermatolojik tedaviye misal her cinsiyete uygulayabildikleri farklı tıbbi bilgilere sahip uzmanlar oldukları biliniyor. Bir delil olarak Homeros’un ‘Odysseia’ isimli yapıtında Büyücü Kirke olarak ismi geçen ve bitkilere dair bilgisini kullanan tanrıçayı öne sürebiliriz. Tanrıça Kirke ise şu dizelerden bize selam veriyor:
“Kirke’nin bütün tuzaklarını, büyülerini, bir bir
sayayım sana:
Bir içki hazırlayacak, bir ilaç koyacak içine,
ama dinlemez büyü müyü benim sana vereceğim
ot.
Daha bitmedi, anlatayım bak dinle:
Kirke uzun değneğiyle sana vurur vurmaz,
çek sen de kalçandan sivri kılıcını,
öldürmek istermiş üzere atıl üstüne Kirke’nin.
Ödü kopacak, yatağına götürmek isteyecek seni,
sakın olmaz deme, hor görme tanrıçanın yatağını,
çok güzel bakılacaksın, yoldaşların da kurtulacak,
ama evvel büyük andını içsin memnunların, zorla onu,
ant içsin sana bir daha kötülük etmeyeceğine,
yoksun bırakmayacağına seni gücünden ve
erkekliğinden,
soyununca sen anadan doğma, çırılçıplak.
Argos’u öldüren bu türlü konuştu ve kopardı otu
topraktan,
uzattı onu bana ve bir bir saydı özelliğini:
Çiçeği süt beyazdı, kökü kapkara,
ona ‘molü’ derlerdi rabler ortasında,
koparamazdı onu hiçbir ölümlü insan,
ama yeterdi her şeye ilahların gücü.”
Eski çağlar ve bu süreci takip eden vakit aralığına baktığımızda öbür coğrafyalar üzerinde yaşayan insan topluluklarının düzgünleşme pratikleri içinde de şifacılık, büyü yapılarak icra edilir. Yaygın bir biçimde kabul gören ve çabucak hemen her topluluk için tıpkı anlayış ve teknikler üzerinden pratik edilen büyü geleneği, Anadolu coğrafyası içinde Hitit çivi yazılı evraklarından takip edilebilir. Kral Telepinu’nun yayımladığı Telepinu Fermanı’nda yer alan 50’nci unsur bu bakımdan ilgi alımlı görünüyor. Bu husustan anlaşılan o ki dokümanın son üç paragrafını içeren kısım miras, kan dökme ve büyücülük ile bağlıdır. Son paragrafa karşılık gelen buyruk, Hattuša’daki büyücülükle ilgili karara referans veriyor. Görünüşe nazaran yasal bir özelliğe bürünecek kadar fonksiyonel olan kara büyü, Telepinu periyodundaki Hitit toplumu ve kraliyet ailesinde yasaklanmıştır. Bu demek oluyor ki aile içinde büyücülük yapan bir kimse varsa şayet o kişi yakalanarak hükümdarın başkanlık ettiği mahkemeye yönlendirilir ancak tıpkı vakitte bu durumu saklayan kişinin de ziyan göreceği buyrulur.
Sıkça istek edilen büyü, farklı topluluklarda da dikkat çeker, biraz daha yakın tarihe geldiğimizde Ojebway Kızılderilisi bir kimse rastgele bir beşere kötülük yapmak istediği vakit o insanın baş ya da kalp kısmına iğne batırarak yahut okla delerek tahtadan bir suretini yapar. Bu uygulama ile iğne hangi kısmı delmiş ya da ok hangi kısma vurulmuşsa o kişinin anında bir acı hissedeceğine inanılır. Fakat o kişinin çabucak öldürülmesi amaçlanıyorsa, yapılan kukla, sihirli kelamlar eşliğinde yakılarak ya da gömülerek bertaraf edilir.
BÜYÜ, ÇOĞUNLUKLA NEGATİF İMAJ YÜKLÜ
Orta Çağ’da ise yazılı kaynaklara bakılınca hekimlik geleneğini sürdüren şifacı bayan rolünün devrin ikonlarından biri olduğu görülür. O denli ki Orta Çağ denildiğinde ‘Cadı Avı’ üzerinden birinci akla gelenlerden biri ister düzgünleştirme ister ziyan verme ismine olsun marifetleri lisandan lisana yayılmış şifacı bayan figürüdür. Zira aslına bakarsak büyü yapabilmek, şifa vermek, doğaüstü güçleri yönlendirebilmek ve yeri geldiğinde ilah ya da tanrıçaları manipüle edebilme gücüne sahip olmak azımsanamayacak bir kapasitedir. Gerçekten bu pratik, ak büyü yaparak adeta çağın insanını büyülerken, kara büyüyle de bir o kadar rahatsızlık verici olmuş. Büyü yapabilen şifacı bayanlar, güzelavrat otu kullanarak düşük yapma mümkünlüğü olan hamile bayanın rahim kasılmasını önleyebilmiş, yüksük otu kullanarak da insanların kalp hastalığına deva olabilmiş. Bitkileri kullanarak bunun üzere birçok hastalığa tedavi uygulayan doğaüstü güce muktedir olarak ‘bilge kadın’ görece toplum gözünde kabul almış almasına lakin mutlak güç ve otorite sahibi Katolik Kilisesi’ne karşı konumlandıkları için baskıya ve zulme de maruz kalmışlardır. Bu yüzden güzelleştiren, verimlilik yayan yahut ziyan savuşturan şahıslar olsalar da ebediyen tam olarak benimsenmeyerek periyodunun dışlanan imgesi yani ‘öteki’ olmaya mahkûm edildiler. Hangi meseleye deva olursa olsun eski vaktin bilimi diyebileceğimiz büyü, çoğunlukla negatif bir imaj yüklüdür. Rahatsız edici tavır ile bir görülen ‘cadı’ kavramı, büyü yapmakla özdeşleşen bir süreci simgelediğinden bu durum elbette ki şifalı bitki konusunda uzman olan bayanların var oluşuna dair belirli tarihselliklerin saf dışı bırakıldığı toplumsal ataerkil baskılara da işaret ediyor. Tam da bu nedenle ‘olumsuz kimlik yaratımı’nı yüklenmiş farklı ayrıntılara hamiledir. Pekala, neden? Bu bahiste bağ kurup ortaklaşabileceğimiz üzere şu kelamlar sanırım bir karşılık olsa gerek:
“Kadınlar, her vakit şifacıydı. Onlar Batı tarihinin lisanssız hekimleri ve anatomi uzmanlarıydılar. Kürtajcı, hemşire ve danışmandılar. Onlar, şifalı bitkiler yetiştiren ve bunların nasıl kullanılacağıyla ilgili sırları birbiriyle takas eden eczacılardı. Meskenden meskene, köyden köye dolaşan ebelerdi. Yüzyıllar boyunca bayanlar, diplomasız hekimlerdi. Kitaplar ve dersler onlara yasaktı. Anneden kıza, komşudan komşuya edindikleri deneyimleri birbirlerine aktararak birbirlerinden öğrendiler. Halk onlara ‘bilge kadın’, otoriteler ise cadı ya da şarlatan dedi. Tıp, kadınlık mirasımızın, tarihimizin ve doğuştan getirdiğimiz hakların bir kesimidir (Ehrenreich, English, 2023: 31).”
Her ne kadar yarar sağlayan şifacı istikameti olsa da kötücül istekler için de doğaüstü güçler kullandığı düşünülen cadı, şifacılık geleneğinin dinamiklerinden dinî ve büyüsel bağ kuran bir bağ içinde kurgulanır. Bu duruma rağmen doğaüstü güçlerini fayda sağlama gayesi güderek kullanan kimse ise cadı kimliğine tezat bir formda kimliklendirilen şifa sağlayıcı ‘otacı’ yahut ‘şifalı otlar bilgesi’ olarak isimlendirilen bayan figürüdür. Bu yaklaşım bir yandan her iki tarafı zehirli ot ve bitki tanıma yeteneği açısından kesiştirse de büyüsel pratiği ne bakımdan kullandıklarına dayanarak farklı resmetmiş, uygun gayeye dönük ak büyü ve makus isteğe yönelik kara büyü ikiliğinden üretecek pozisyona sürüklemiştir.
Madalyonun öteki yüzünü de hesaba katarak düşününce büyünün kullanımı, şifa için kullanılan rastgele bir hususun dozundaki ölçünün dengesizliğinden insan ve hayvan tedavilerinde canlının hayat ve vefat sarkacında gidip gelmesine neden olmuş olabilir. Büyü teknikleri kullanarak hem güzelleşmeyi hem de büyücülük yapmayı yasaklayan kilise ise şifacılık üzere kendi işini yapan birden fazla bayanı olumsuz imgeyle donatarak çocuk çalan, sakat bırakan, öldüren makûs aksiyonlarla damgalamış, cadı imgesinde eritmeye çalışmıştır. Bu durum, içinde olduğumuz coğrafyaya bir göz çevirip baktığımızda Anadolu kültürü örneğinde de devleşen bir örnek… Kocakarı ilacı bayanın yaşlı, tecrübeli ve bilge olma halinden beslenen, fakat bayanın ataerkil yapı içinde hem kendisinin hem de yapıp ürettiği her şeyin ikinci konuma itilmesinden kaynaklı da çağ ve mantık dışı denilerek kıymetsiz görülen bir tedavi usulü.
Başka bir aracı kişi olarak gelecekten haber veren, kehanette bulunabilen hem dini hem tıbbi istikameti olan, şifa yeteneğine sahip ‘şaman’ faktöründen de kelam etmek gerek. Kimi araştırmacılara nazaran izleri tarih öncesi çağlara dayandırılsa da yakın tarihe geldiğimizde yerli topluluklar için şefe bağlı bir kurum özelliği taşıyan dini ve toplumsal başkan kimliği yüklenen dinî, büyüsel ve tıbbi uygulamalar yapabilen şamanlar, şifa veren kimseler olarak bilinir. Vakit zaman inanç çatışmasından kaynaklı sürgün gibisi baskılara maruz kalsalar da sağaltma merasimleri ve büyüsel pratiklerin yanı sıra giysi kuşamı ve davul üzere aksesuarıyla sembolleşen şamanlar, birçok toplumsal rit ve mitolojik kelamlı kültür ögelerinin jenerasyonlar uzunluğu aktarılmasında kilit bir değere sahip. Bu toplumsal fonksiyona hakim şahıslar içinde güçlü, entelektüel ve karizmatik tabir edilen bayan şamanların da varlığı etnografik pek çok ispatın gösterdiği haliyle aşikar.
Şaman misyonları ortasında maddi ve manevi güce içkin sağaltma, fala bakma, kurban merasimi yönetme, yardımcı ruhlar aracılığıyla ruhlar dünyasıyla bağlantı kurarak ruh idaresi yahut ölülerin ruhlarının öteki dünyaya geçirilmesi diyebileceğimiz fonksiyon, hikaye anlatımı, şair ve şarkıcılık bulunur.
Ayrıca birtakım topluluklar için doğuma da katıldıklarını söyleyebiliriz. Sağaltma, büyücü ve doktor gibisi toplumsal rolleri simgeleyen isimlendirmelerin adeta şemsiye terimi haline gelmiş şaman ve şamanların ortasındaki bayan şamanlar da dini, tıbbi ve sanatsal taraftan güçlü birer figür. Mihály Hoppál’ın ‘Avrasya’da Şamanlar’ isimli kitabında sıkça örnekler görebileceğimiz üzere bayan kimliğine farklı bir ehemmiyetin gösterildiği Çin’de yaşayan bir topluluk olan Mançular için şaman bayan imgesi özel bir değer taşır. Çin halkbilimi içerisinde karşılaşabileceğimiz öteki dikkat cazip şaman bayan örneği ise, Oroç topluluğunun efsanesine nazaran -bazı kaynaklar açısından iki kadın- birinci Oroç, kuşa yahut balığa dönüşebilen şaman bayandır. En göze çarpan özellik ise uzunluk, aile yahut klanın bir şamana kesinlikle gereksinimi olduğudur. Ama bir ‘halk hekimi‘ olarak bu mertebede olma hakkına erişmek çok da kolay değildir. Gerçekten Oroçlar’da şaman olmaya layık görülenler çiçek hastalığını yenebilen bireylerdir.
Kadınların faal olduğu şifacılığa ait bir öbür kültürel oluşum, günümüzde de varlık gösteren ‘ocak’ denilen toplumsal kurumlardır. Bu kurumlar makul hastalıkları tedavi ettiğine inanılan aile merkezli şifa dağıtıcı kurumlardandır. Ocak; ateş yakılan yer, maden, siyasi kurum, lonca, cemiyet gibisi birçok manaya sahip olsa da buradaki manası şifa hünerine hakim aile şeceresine referans verir nitelikte. Hastalığı bir eğitim süreci olmadan ana babadan miras alarak kendisine mahsus yetenekler ve doğaüstü metotlar kullanarak düzgünleştirme maharetine sahip bireyler yahut aileler, ‘ocak’ ya da ‘ocaklı’ diye tabir edilen kimselerdir. Görece mucizevi gücü içinde barındıran bir cet soyundan gelerek özel güce sahip bu bireyler, hastalık tedavisi için çok farklı metotlar kullanır.
Bağlama, düğümleme, kesme, eritme, yakma, sallama, ağrılı bölgeye cansız bir varlık tatbiki, çakma, toprak üzerine yatma suretiyle hastalığı toprağa nakletme üzere süreçleri izleyen bu tedaviler, büyüsel sürece tabidir. Rastgele bir yaş kıstası bulunmayan, çoğunlukla bayan ve erkeğin yalnızca birebir cinsler ortasında uygulama yapabildiği, şifa yeteneğini kavrayan ve uygulama yapabilecek bireyler içinden devredilerek ‘el verme’ ya da ‘el alma’ ile erişilen bu mertebede el vermeden yapılan tedavi pratiği geçerli sayılmadığı üzere hastaya etki etmediği de düşünülüyor. Çok uzağa gitmeden konutumuzda dahi annemiz yahut büyük annelerimizde denk gelme bahtımızın çok yüksek olduğu ocak olma hali, örneğin, hastalıklı ciltlerin üzerine çizim yapmak üzere ritüelistik uygulamalar bakımından farklı ayrı olsa da aşikâr bir hastalığın tedavisinde uzman olmaları bakımından ortaklaşıyor. Siğil, uçuk, arpacık, sarılık, kırk basması, kısırlık, göbek düşmesi, afakan basması ve arterit üzere farklılaşan pek çok hastalığa derman olma emeli taşıyan ocaklar şimdiye dek dönüşerek varlığını koruyan kurumlardan… Bu kurumlar içinde erkek ve bayan ocaklı bir kimse olabilmekle bir arada bayanlar şifa gücü hünerine sahip hastalık güzelleştiren, bir dileği yerine getiren, bazen ise uygun talih getiren kimseler olarak kendilerini gösterir.
Ana ve dede üzere isimlendirmeler yapılır ki örneğin bilhassa Anadolu için özgün diyebileceğimiz ocak kurumuna en dikkat cazibeli örnek ise hepimizin az çok bildiği üzere doğum anı geldiğinde hamile bayana kolaylık sağlaması için şifa veren Fatma Ana sembolüdür. Bayan ve anne kimliğinin pekiştirilmesinin yanı sıra doğaüstü fonksiyon taşıyan bir karakter olarak “Fatma Ana’nın eli değmiş üzere olsun.” ya da “Benim elim değil Hz. Fatma’nın eli, benim elimden senin eline…” üzere sözel transferler nesiller uzunluğu lisana pelesenk olup süregelen şifacılığın günümüzde dahi bayanın halk tıbbı içinde şifacılık geleneği bakımından ne derece faal bir özne olduğunun güçlü bir işareti… Kim bilir, bu gelenek de uzun yıllar öncesini akla getiren Ana Tanrıça Umay’ın ömür bulduğu “Benim elim değil, Umay ananın eli…” tabirinde beden bulan büyüsüyle günümüze varabilmiş bir pratik tahminen de.
En nihayetinde bayan, insanlık var olduğundan bu yana bazen ‘ölümlü bir insan’ bazen ‘ölümsüz bir tanrıça’ rolü sayesinde karşımıza çıksa da toplumsal pozisyonu bakımından bir geleneğin hem taşıyıcısı hem de kültürel pratiği icra eden kişi olmasıyla aktaranıdır da… Bir halk tıbbı uygulayıcısı olarak çağlar uzunluğu bitkilerin bilgisine hakim olmuş, şifa veren birçok otu tanıyıp, mistik etkiler de yaratan bayan, bu vakte dek kurgusal tarihin hezimetini yaşamış. Tekrar de kendisine ve etrafına sürekli şifa yayan ellerin sahibi olmuş, olmaya da devam ediyor. İşte bu yazıyla ‘geçmiş kayıp belleğimiz’de unuttuğumuz ‘kadın’ın varlığını yine anımsayabildiysek ne mutlu!
* İstanbul Üniversitesi, Toplumsal Antropoloji Anabilim Kolu, Doktorant.